abderyta – książk. przen. głupiec, tępak, prostak, nieuk
«abderyta, mieszkaniec Abdery, miasta w starożytnej Tracji»
W opinii starożytnych Greków mieszkańcy Abdery uchodzili za osoby tępe i ograniczone, uosobienie głupoty i prowincjonalizmu (pomimo że z miasta tego wywodziło się kilku filozofów).
achitofel – przen. fałszywy doradca, nieszczery przyjaciel
«Achitofel z Gilo, doradca Dawida, króla Izraela»
Przyłączył się do buntu syna Dawida, Absaloma, radząc mu, jak pojmać i zabić zbiegłego ojca; jego rada nie znalazła jednak posłuchu, a w obliczu nieuchronnej klęski Absaloma Achitofel się powiesił.
adonis – książk. żart. iron. urodziwy, czarujący, urzekający młodzieniec, piękny mężczyzna, przesadnie dbający o swoją urodę
«Adonis, mit. gr. piękny młodzieniec, ukochany Afrodyty»
Obiekt uczuć i sporu Afrodyty i Persefony, decyzją Zeusa spędzający część roku u każdej z nich; rozszarpany przez dzika, za zgodą Zeusa co pół roku wracał ze świata zmarłych na ziemię, stając się symbolem rozkwitu i zamierania przyrody.
alfons – pot. posp. mężczyzna, który zabiera prostytutce część jej zarobku w zamian za ochronę i wynajdywanie klientów; sutener
«Alphonse, bohater komedii Monsieur Alphonse (1873) Aleksandra Dumasa syna»
Tytułowy bohater utworu Dumasa trudnił się sutenerstwem; w XIX w., od chwili wystawienia sztuki, popularność tego imienia, dotąd uznawanego za bardzo godne, znacznie spadła, jego obecne negatywne skojarzenie nie ma natomiast charakteru ogólnoświatowego.
amfitrion – przest. żart. gościnny pan domu, gospodarz szczodrze podejmujący gości, fundator przyjęcia
«Amfitrion, mit. gr. król Teb, mąż Alkmeny»
Wykorzystując jego nieobecność, Zeus przybrał jego postać i spędził noc miłosną z Alkmeną; owocem tej nocy był Herakles.
ananiasz – przen. kłamca, łgarz
«Ananiasz, w Biblii: mąż Safiry»
Człowiek, który przyniósł apostołom tylko część pieniędzy uzyskanych ze sprzedaży swojej roli, twierdząc, że przynosi wszystko; został za to pokarany wraz z żoną natychmiastowym zgonem, gdyż według słów św. Piotra, skłamał nie ludziom, lecz Bogu.
antinous – przen. młody, urodziwy mężczyzna
«Antinous, ok. 110–ok. 130, ulubieniec cesarza rzymskiego Hadriana»
Gdy utonął w Nilu, towarzysząc cesarzowi w jednej z jego podróży, ten nakazał zaliczyć go w poczet herosów i oddawać mu cześć boską; uważany był za ideał męskiej urody swego czasu.
antychryst – przen. zły, nieuczciwy człowiek, będący uosobieniem wszelkiego zła; pot. pogard. ktoś, kto nie wierzy w Boga lub ma odmienne zdanie w sprawach wiary
«Antychryst, w chrześcijaństwie: apokaliptyczna postać, przeciwnik Chrystusa, jego zaprzeczenie, antyteza»
Ma być istotą – człowiekiem lub szatanem – która pojawi się krótko przed końcem świata, by za pomocą fałszywych cudów odciągać ludzi od wiary; wystąpi przeciwko Chrystusowi i zostanie przez niego pokonana.
apollo – książk. przen. mężczyzna klasycznie piękny, o harmonijnej budowie ciała i klasycznych rysach
«Apollo, mit. gr. bóg słońca, opiekun sztuk pięknych, przewodnik muz, bliźniaczy brat Artemidy»
Najpiękniejszy z bogów, wysoki, smukły, jasnowłosy, o boskich, przejrzystych oczach, przedstawiany był w postaci pięknego młodzieńca, jako ideał młodości i wdzięku męskiego, w wieńcu laurowym, często z lirą w ręku lub z łukiem, a odblask jego urody odgadywano w złotym obliczu słońca, którego był panem.
argonauta – książk. śmiały żeglarz, amator przygód morskich
«Argonauci, mit. gr. uczestnicy wyprawy po złote runo na statku Argo»
Pięćdziesięciu uczestników, najznamienitszych herosów greckich, wyruszyło pod wodzą Jazona na statku Argo do Kolchidy po złote runo, strzeżone przez dwa ziejące ogniem potworne byki.
argus – książk. czujny, baczny, podejrzliwy strażnik; człowiek zazdrośnie czegoś pilnujący
«Argus, mit. gr. olbrzymi, stuoki, nigdy nieśpiący potwór pilnujący nimfy Io na polecenie Hery»
Nimfa Io, zamieniona dla niepoznaki przez Herę w jałówkę i ukryta w jednej z jej świątyń, pilnowana była przez Argusa nieustannie; na polecenie Zeusa zabił go Hermes i uciął mu łeb, a Hera rozsypała oczy swego wiernego sługi na ogonie pawia.
augur – książk. przen. człowiek uważający się za wyrocznię w jakiejś dziedzinie
«augur, w staroż. Rzymie: kapłan przepowiadający przyszłość i odgadujący wolę bogów»
Augurowie odczytywali wolę bogów na podstawie zjawisk atmosferycznych (z grzmotów, z błyskawic), z lotu ptaków, z oznak na wnętrznościach zwierząt ofiarnych itp.; pośrednio wpływali na życie społeczne i polityczne Rzymu, zazwyczaj dokonując wprowadzenia do tego typu ważnych wydarzeń poprzez tzw. inauguracje.
oślica Balaama – książk. iron. człowiek małomówny, nieśmiały, pokorny, który niespodziewanie się odezwał lub zaprotestował
«Balaam, prorok z Petoru»
Balaam wybrał się w podróż na oślicy, aby z polecenia króla Moabu rzucić na Izrael przekleństwo, lecz rozgniewany Bóg postawił na jego drodze anioła, którego ujrzała tylko oślica, przez co nie chciała ruszyć z miejsca; gdy wieszczek poganiał ją kijem, przemówiła ludzkim głosem: „Czemu mnie bijesz?”.
bayard – książk. rycerz nieustraszony, bez skazy
«Pierre du Terrail de Bayard, ok. 1476–1524, francuski dowódca wojskowy»
Wyróżniał się szczególnym bohaterstwem w kampaniach włoskich swoich władców; przeszedł do legendy i historii jako „rycerz bez trwogi i skazy”, uosobienie średniowiecznego ideału rycerskiego.
bazyliszek – przen. człowiek zły, przewrotny, podstępny
«bazyliszek, legendarny i bajkowy stwór, mający zdolność zabijania wzrokiem i oddechem»
Potwór biblijny i średniowieczny, znany także w podaniach polskich, smok o postaci koguta lub indyka z ogonem żmii albo jaszczurki i oczyma żaby, zabijający wzrokiem i oddechem; można było go zgładzić przy pomocy zwierciadła, w którym znajdował śmierć od własnego spojrzenia.
bel ami – książk. ulubieniec kobiet, przyjaciel od serca, kochanek
«Bel-Ami, tytułowy bohater powieści (1885) Guy de Maupassanta»
Georges Du Roy, zwany Bel-Ami, młody, przystojny dziennikarz, znalazłszy się w Paryżu bez grosza, drogę do kariery toruje sobie, bez skrupułów używając swego powodzenia u kobiet, wśród nich żony i córki swego pracodawcy.
belzebub – pot. diabeł, bies, szatan, czart; także: rodzaj wyzwiska określającego człowieka
«Belzebub, jeden z naczelnych złych duchów demonologii chrześcijańskiej»
Jego imię prawdopodobnie pochodzi od jednego z imion semickiego boga Baala – Baal-Zebul ('pan podziemia'), później z powodu rywalizacji z kultem Boga Jahwe przekręcanego przez Żydów m.in. na Baal-Zevuv ('pan much'); w późniejszej literaturze bóstwo to stało się synonimem diabła i w demonologii chrześcijańskiej Belzebub uważany był za strażnika bram piekielnych.
beniaminek – książk. najukochańsze, zwykle najmłodsze dziecko, pupilek, pieszczoch, ulubieniec rodziców; także osoba dorosła, najmłodsza w jakimś gronie, którą się faworyzuje, otacza opieką
«Beniamin, najmłodszy syn patriarchy biblijnego Jakuba»
Najmłodszy i najulubieńszy syn Jakuba i Racheli został przez ojca zatrzymany w domu, aby mu się nic złego nie przytrafiło, podczas gdy pozostali synowie wyruszyli do Egiptu na zakup zboża w czasie głodu.
boanerges – przen. krzykliwy kaznodzieja o gromkim głosie, mówca, który mówi z patosem albo się wydziera
«Boanerges, Synowie Gromu, apostołowie Jakub Zebedeuszowy i Jan, brat Jakubowy»
Słowem tym (określającym obu apostołów jednocześnie) Jezus nazwał Jakuba i Jana; gdy w drodze do Jerozolimy Samarytanie nie przyjęli Jezusa do gospody, apostołowie ci rzekli: „Panie, jeśli chcesz, to powiemy, żeby ogień zstąpił z nieba i pochłonął ich”.
osioł, osiołek Buridana – książk. człowiek nieumiejący powziąć decyzji, dokonać wyboru, wahający się, miotający w sytuacji, gdy ma różne, jednakowo atrakcyjne możliwości
«Jean Buridan, ok. 1304–ok. 1360, francuski filozof i przyrodnik»
Osioł zdychający z głodu między dwoma wiązkami siana to parabola będąca ilustracją tezy, że wola działa jedynie wówczas, gdy intelekt zdecyduje, które z dwóch dóbr jest większe; zagadnieniem tym zajmował się Buridan w jednej ze swoich prac, ale pomimo że to właśnie jemu przypisuje się posłużenie się tym przykładem, w jego dziełach nie znaleziono bajki o osiołku.
casanova – książk. poszukiwacz przygód miłosnych, uwodziciel, podrywacz, kobieciarz, donżuan
«Giovanni Giacomo Casanova di Seingalt, 1725–98, Wenecjanin»
Dyplomata, szpieg, pisarz i duchowny katolicki; zapamiętany został jako awanturnik, libertyn, intrygant i poszukiwacz przygód miłosnych, opisanych w pamiętnikach, w których przedstawił się jako wielki kochanek i zdobywca serc.
celadon – książk. przen. sentymentalny, wyniosły, wierny, idealny kochanek, kobieciarz
«Celadon, bohater powieści pasterskiej Astrea (1607–27) Honoré d'Urfé»
Romans dwojga pasterzy, Celadona i Astrei, zostaje wystawiony na ciężką próbę, gdy w wyniku kłamliwej plotki ona posądza go o niewierność; po wielu zawiłych perypetiach miłość obojga kochanków ostatecznie triumfuje.
cerber – książk. żart. srogi, czujny, nieustępliwy dozorca, strażnik, człowiek śledzący kogoś, ograniczający czyjąś swobodę
«Cerber, mit. gr. trzygłowy pies strzegący bram Hadesu, królestwa zmarłych»
Potworny, piekielny pies z grzywą lub ogonem z węży warował u wejścia do Hadesu, nie wypuszczając z niego zmarłych ani nie wpuszczając doń żywych, aczkolwiek niektórym śmiertelnikom lub herosom (np. Orfeuszowi i Heraklesowi) udawało się zmylić jego czujność.
cham – pot. posp. obelż. człowiek niekulturalny, ordynarny, grubiański, nieokrzesany; prostak, gbur, prymityw
«Cham, drugi syn Noego, protoplasta ludów chamickich»
Zgrzeszył, gdy ujrzał swego ojca zmożonego snem, upitego winem i obnażonego, i wezwał swych braci, Sema i Jafeta, aby zobaczyli jego nagość; dowiedziawszy się o tym po przebudzeniu, Noe przeklął nie Chama, ale jego syna Kanaana.
cherubin, cherubinek – poet. młody, piękny mężczyzna, młoda osoba mająca delikatną urodę dziecka; przen. ładne, pulchne, pełne wdzięku dziecko lub młodzieniec takiej urody
«cherubin, anioł należący do najwyższych chórów hierarchii anielskiej; cherub»
W sztuce religijnej renesansu i baroku mały cherubin przedstawiany był jako aniołek w postaci pucołowatego dziecka ze skrzydełkami.
chimeryk – książk. człowiek zmienny, kierujący się kaprysami, chimerami, grymasami, dziwactwami
«Chimera, mit. gr. potwór o łbie lwa, tułowiu kozy i z wężem zamiast ogona»
Potwora, niszczącego kraj ogniem buchającym z pyska, zabił Bellerofont, wysłany w tym celu przez Iobatesa, króla Likii; bohater dokonał tego, unosząc się w powietrzu na skrzydlatym rumaku Pegazie.
osioł dardanelski, dardański – pot. żart. ktoś tępy, mało zdolny, głupiec wierutny
«Dardanos, mit. gr. syn Zeusa i Elektry, protoplasta królów Troi»
Od niego wywodziło się łacińskie słowo Dardanus 'trojański', oznaczające osła, prawdopodobnie zamiast konia trojańskiego.
delfin – książk. żart. przen. syn pierworodny
«delfin, fr. dauphin, następca tronu francuskiego, tytuł używany od 1349 do 1830 r.»
Pierwotnie był to przydomek panujących w Delfinacie (Dauphiné, kraina historyczna w płd.-wsch. Francji) książąt z rodu Albon, mających w herbie wizerunek delfina; w 1349 r. sprzedali oni Francji swoje posiadłości wraz z tytułem, który odtąd przysługiwał następcy tronu francuskiego, zarządzającego zwyczajowo prowincją Delfinat.
dioskurowie – książk. dwaj nierozłączni towarzysze, wierni przyjaciele
«Dioskurowie, mit. gr. Kastor i Polluks, synowie Zeusa, nierozłączni bliźniacy»
Kochający się i dokonujący wspólnie bohaterskich czynów bracia nie byli jednakowo obdarowani przez bogów – Kastor okazał się śmiertelny, a gdy zginął, nieśmiertelny Polluks został przez Zeusa zabrany na Olimp; tam uzyskał pozwolenie, aby spędzać na przemian jeden dzień w Hadesie, z bratem, a jeden na Olimpie.
donkiszot – książk. człowiek kierujący się wzniosłymi ideami, walczący lub pragnący walczyć o wzniosłe, szlachetne cele, ale pozbawiony poczucia rzeczywistości, realności swych zamierzeń, przez co narażający się na śmieszność i politowanie; błędny rycerz; także: człowiek rażąco wysoki i chudy
«Don Kichot, Don Quijote, tytułowy bohater hiszpańskiej powieści (1605–15) Miguela de Cervantesa Saavedry»
Szlachcic Alonso Quijano z Manczy, wysoki chudzielec, błędny rycerz, podejmujący samotną walkę ze światem o sprawiedliwość i w obronie pokrzywdzonych, nieodróżniający wytworów własnej wyobraźni od rzeczywistości, walczy m.in. z wiatrakami, w których widzi swych wrogów, olbrzymów.
donżuan – książk. mężczyzna uwodzący kobiety w sposób niefrasobliwy, dla zabawy, często zmieniający obiekt swoich zainteresowań; amator przygód miłosnych, bałamut, libertyn, pożeracz serc, casanova
«Don Juan Tenorio, legendarny bohater z hiszpańskich opowieści ludowych, wprowadzony do literatury w XVI w. przez Tirsa de Molinę»
Młody, piękny, dumny szlachcic andaluzyjski, egoista, wiarołomca, rozpustnik i zuchwały deprawator; uwodził kobiety, przyrzekając im małżeństwo, po czym porzucał je i zbiegał.
dyzma – książk. człowiek bez wykształcenia, ignorant, któremu przypadek i zbieg okoliczności otwiera drogę do wysokich urzędów państwowych i bogactwa
«Nikodem Dyzma, bohater powieści Kariera Nikodema Dyzmy (1932) Tadeusza Dołęgi-Mostowicza»
Początkowo Dyzma, prowincjonalny urzędnik pocztowy, po przybyciu do Warszawy jest bezrobotny, bez pieniędzy i przeważnie głoduje; dzięki przypadkowemu zdarzeniu na rządowym raucie zyskuje możnych przyjaciół i zaczyna się obracać w najwyższych kręgach władzy i finansów, stając się dygnitarzem, mężem stanu, bogaczem, prezesem banku, a w końcu proponuje mu się stanowisko premiera.
efeb – książk. przen. urodziwy młodzieniec o harmonijnej budowie ciała
«efeb, w staroż. Grecji: młodzieniec, który osiągnął pełnoletność (18 lat)»
Pierwotnie termin „efeb” oznaczał chłopca, który osiągnął dojrzałość płciową; później określano tak pełnoletnich synów pełnoprawnych obywateli greckich, którzy między 18. a 20. rokiem życia przygotowywani byli do przyszłych zadań społeczno-politycznych w tzw. efebiach, państwowych instytucjach wychowawczych o charakterze wojskowym.
efialtes – książk. zdrajca ojczyzny
«Efialtes z Trachis, Grek żyjący w V w. p.n.e.»
Podczas bitwy o Termopile (w 480 r. p.n.e.), bronione przez Leonidasa i jego 300 Spartan, przyczynił się do klęski Greków, przeprowadzając na ich tyły wojska perskie pod wodzą Kserksesa; za zdradę skazany został na wygnanie, a wkrótce potem zamordowany.
epigon – książk. mierny, nietwórczy naśladowca wybitnych, utalentowanych poprzedników, kontynuator przebrzmiałych kierunków w literaturze, nauce, sztuce
«epigoni, mit. gr. synowie wodzów wyprawy siedmiu przeciw Tebom»
W 10 lat po wyprawie synowie postanowili pomścić śmierć ojców, którym wówczas nie udało się zdobyć Teb; tym razem, w liczbie ośmiu, pokonali Tebańczyków, weszli do miasta, po czym złupili je i zniszczyli.
epikurejczyk – książk. człowiek ceniący przede wszystkim przyjemności i uciechy życia, lubujący się w życiu beztroskim; smakosz, sybaryta, hedonista
«Epikur z Samos, 341–270 p.n.e., grecki filozof»
Według jego doktryny przyjemność (dobro najwyższe) prowadzi do szczęścia (najwyższego celu), a warunkiem jego osiągnięcia jest brak trosk i cierpień; epikurejczykami nazywano jego uczniów i wyznawców.
eskulap – przest. żart. lekarz
«Eskulap, mit. rzym. bóg sztuki leczniczej, utożsamiany z greckim Asklepiosem»
Asklepios, nauczony medycyny przez centaura Chirona, swoją sztuką ratował zdrowie i życie mnóstwa ludzi, przywracając nawet zmarłych do życia, skutkiem czego Zeus zabił go piorunem, w obawie o naruszenie porządku świata; jego atrybutem była laska z owiniętym wokół wężem – do dziś symbol medycyny.
faryzeusz – książk. przen. człowiek obłudny, dwulicowy, fałszywy, zakłamany, zwłaszcza w kwestiach religijnych; bigot, hipokryta
«faryzeusze, członkowie stronnictwa religijnego i politycznego w starożytnej Judei (II w. p.n.e.–I w. n.e.)»
Członkowie tego ugrupowania wymagali surowego przestrzegania prawa pisanego (Tory) i tradycyjnego prawa ustnego, całe życie człowieka ściśle poddając coraz liczniejszym i coraz ostrzejszym przepisom religijnym; fanatyczne i sekciarskie praktyki wywoływały niechęć, a przykłady krytyki faryzeizmu napotkać można także w Talmudzie i Nowym Testamencie.
faun – przen. człowiek rozpustny i lubieżny, zwłaszcza w starszym wieku; satyr
«Faun, mit. rzym. bóg pól i lasów, opiekun pasterstwa, urodzajów i płodności, utożsamiany z greckim Panem»
«faun, mit. rzym. lubieżny bożek leśny, utożsamiany z greckim satyrem»
Faunowie, zwani też satyrami, byli lubieżnymi bóstwami pól i lasów, wyobrażanymi w postaci brodatych mężczyzn z kopytami, ogonami, koźlimi rogami i spiczastymi uszami.
figaro – przest. żart. fryzjer, zwłaszcza zręczny; obrotny, sprytny służący; człowiek sprawujący jednocześnie kilka różnych funkcji
«Figaro, bohater komedii Cyrulik sewilski (1775) i Wesele Figara (1780) Pierre'a-Augustina de Beaumarchais'go»
Był sprytnym lokajem hrabiego Almawiwy, wspomagającym go w miłosnych podbojach, szelmą i intrygantem; rzucił służbę u swego pana, szukając bardziej dochodowych i honorowych zajęć, za każdym razem jednak jego karierę – był między innymi poetą, dziennikarzem, komediopisarzem, wędrownym cyrulikiem (czyli fryzjerem) i chirurgiem – kończyła jego lekkomyślność lub zły los.
frankenstein – książk. osoba o odrażającej powierzchowności; istota ohydna, bezduszna, przerażająca, monstrum
«Victor Frankenstein, bohater powieści grozy Frankenstein, czyli Nowoczesny Prometeusz (1818) Mary Shelley»
Genewski student Frankenstein, odkrywszy sekret ożywiania materii, tworzy ze szczątków martwych ciał ohydnego potwora i wciela w niego życie – jednak samotne i nieszczęśliwe monstrum, mszcząc się na swoim twórcy, dopuszcza się szeregu okrutnych zbrodni; z czasem nazwiskiem Frankensteina zaczęto określać samego potwora.
gallio – książk. człowiek indyferentny, obojętny; urzędnik unikający kłopotów i odpowiedzialności przez odmowę zajmowania się sprawami należącymi do jego obowiązków
«Iunnius Annaeus Gallio, rzymski prokonsul Achai»
Według Biblii był sędzią uchylającym się od sądzenia św. Pawła w Koryncie w 52 r. pod pretekstem, że spory o żydowską naukę i prawo przekraczają jego kompetencje.
gamaliel – książk. wybitny nauczyciel; pedant
«Gamaliel zwany Starszym, uczony faryzejski z I w.»
Przewodniczył sanhedrynowi jerozolimskiemu, był znawcą i komentatorem Tory oraz nauczycielem Pawła z Tarsu, przeprowadził wiele reform religijno-prawnych; szanowano jego surowość obyczajów i wierność wobec przepisów prawa.
ganimedes – książk. urodziwy podczaszy
«Ganimedes, mit. gr. królewicz tebański, młodzieniec usługujący bogom na Olimpie»
Urodziwy chłopiec, najpiękniejszy spośród śmiertelników (według Homera); urzeczony jego urodą Zeus porwał go na Olimp, aby wraz z Hebe (boginią wiecznej młodości) służył bogom w czasie uczt jako podczaszy.
gawrosz – książk. wesoły, dowcipny, rezolutny ulicznik, zwłaszcza paryski, o drwiącym stosunku do świata, lecz zdolny do bohaterstwa, powszechnie otoczony sympatią; urwis, łobuziak
«Gawrosz, Gavroche, bohater powieści Nędznicy (1862) Victora Hugo»
W wieku 12 lat stał się bezdomnym ulicznikiem, żyjącym z dnia na dzień, ale radzącym sobie na wielkomiejskim bruku dzięki inteligencji i przebiegłości; takimi cechami, jak niezachwiany optymizm, dobroć, otwartość i wola walki o sprawiedliwość społeczną uosabiał cały Paryż.
geniusz – przen. człowiek obdarzony niezwykłą zdolnością twórczą, wyjątkowo utalentowany w jakiejś dziedzinie
«geniusz, mit. rzym. duch opiekuńczy mężczyzny»
Bóstwa opiekuńcze mężczyzn, zwane geniuszami, powstawały w chwili jego narodzin, obdarzały go płodnością i umierały wraz z nim; były uznawane za boską cząstkę osobowości człowieka mającą wpływ na jego charakter.
gigant – przen. człowiek obdarzony niezwykłą siłą lub posturą; wielkolud, olbrzym; coś mające niezwykle wielkie rozmiary
«giganci, mit. gr. olbrzymi synowie Uranosa (Nieba) i Gai (Ziemi)»
Wyobrażani z uskrzydlonymi torsami i wężami zamiast nóg, uosabiali nieokiełznane siły przyrody; zbuntowali się przeciwko bogom olimpijskim, a po przegranej z nimi bitwie zwanej gigantomachią zostali przez nich zamknięci we wnętrzach gór, skąd dają o sobie znać wybuchami wulkanów i trzęsieniami ziemi.
golem – książk. bezwolny, bezmyślny olbrzym, bezduszny automat będący uosobieniem niszczycielskiej siły
«Golem, w żydowskich podaniach ludowych: ulepiona z gliny postać ludzka, w którą tchnięto życie»
Najsłynniejszym golemem był ten jakoby stworzony w XVI w. przez kabalistę i alchemika rabina Judę Loew Ben Becalela z Pragi czeskiej; powołał on do życia olbrzyma o nadludzkiej sile, ale niemego i bezmyślnego, dla obrony prześladowanej ludności żydowskiej – gdy ten jednak wpadł w szał i zaczął na oślep siać zniszczenie, rabin musiał go zgładzić.
goliat – przen. człowiek dobrze zbudowany, obdarzony niezwykłą siłą; wielkolud, olbrzym, siłacz
«Goliat, olbrzymi wojownik filistyński, zabity przez Dawida strzałem z procy»
Wojownik olbrzymiej siły i postury (według biblijnego przekazu jego wzrost wynosił ok. 3 metrów); gdy w imieniu Filistynów rzucił wyzwanie armii żydowskiej, jako jedyny podjął je niepozorny Dawid, późniejszy król Izraela, który zabił Goliata w pojedynku kamieniem celnie rzuconym z procy.
guliwer – książk. olbrzym wśród liliputów, karzełków
«Lemuel Gulliver, bohater i narrator powieści Podróże Guliwera (1726) Jonathana Swifta»
Guliwer, chirurg okrętowy, odbywa cztery morskie podróże, w których w pierwszej trafia do kraju Liliputów; jego mieszkańcy mierzą po 6 cali wysokości i żyją w odpowiednio dla nich niewielkim państwie, on zaś jest wśród nich olbrzymem, gigantem.
hamlet – książk. człowiek pełen wątpliwości i rozterek, wahający się, niezdecydowany, niezdolny do czynu, któremu skłonność do ciągłego analizowania swoich przeżyć i stanów uniemożliwia działanie
«Hamlet, duński książę, tytułowy bohater tragedii (1600) Williama Szekspira»
Księciu Jutlandii, Hamletowi, objawia się duch zmarłego ojca, który zdradza mu, przez kogo został otruty; Hamlet usiłuje zdobyć dowody zbrodni, lecz nadaremnie, czego skutkiem jest jego wahanie, brak zdecydowania, wewnętrzne rozdarcie i niemożność przejścia do czynu – a to wszystko potęgowane jest nieustanną skłonnością do roztrząsania stanów własnej duszy.
harpagon – książk. pejor. osoba nadmiernie oszczędna, żałująca wszystkiego sobie i innym; wielki skąpiec, sknera, chciwiec, kutwa, dusigrosz
«Harpagon, tytułowy bohater komedii Skąpiec (1668) Moliera»
Jest podstarzałym, ale nadzwyczaj żwawym mieszczaninem z zamożnej rodziny, całkowicie zaślepionym pogonią za zyskiem i za pieniędzmi, które są dla niego wartością najwyższą i stanowią cel jego życia; w pogoni za majątkiem Harpagon dopuszcza się czynów i działań zarówno śmiesznych, jak i żałosnych, lecz bezdyskusyjnie znamionujących u niego popadanie w obłęd.
herkules – przen. człowiek o niezwykłej sile fizycznej; siłacz, atleta
«Herkules, mit. gr. zlatynizowane imię mitycznego herosa Heraklesa»
Najsłynniejszy i najulubieńszy z mitycznych herosów greckich odznaczał się nadludzką siłą i odwagą, dzięki którym wielokrotnie dokonywał bohaterskich czynów; najsłynniejszymi z nich było 12 niewyobrażalnie trudnych i niebezpiecznych prac, którym nie podołałby żaden inny śmiertelnik.
herod – książk. człowiek zły, okrutny, despotyczny
«Herod I Wielki, ok. 73–ok. 4 p.n.e., król Judei»
Był władcą despotycznym, zwłaszcza w ostatnich latach panowania stał się krwiożerczym tyranem; jak głosi Ewangelia św. Mateusza, nakazał zabić wszystkich nowo narodzonych chłopców, gdy usłyszał o narodzinach nowego króla żydowskiego, Jezusa (zdarzenie to znane jest jako rzeź niewiniątek).
heros – książk. ktoś, kto wsławił się bohaterskimi czynami; bohater
«heros, mit. gr. człowiek zaliczony w poczet bóstw, zrodzony ze związku istoty ludzkiej i boskiej; półbóg»
Herosami byli mężczyźni, którzy dzięki swym niezwykłym przymiotom i czynom zostali zaliczeni w poczet bóstw i stali się nieśmiertelni – zwykle półbogiem był syn boga i śmiertelniczki lub bogini i śmiertelnika; najsłynniejszymi herosami byli m.in. Herakles (syn boga Zeusa i Alkmeny) i Achilles (syn Peleusa i nereidy Tetydy).
herostrates – książk. człowiek usiłujący zdobyć sławę za wszelką cenę, często haniebnym, barbarzyńskim, zbrodniczym czynem
«Herostrates, szewc z Efezu (IV w. p.n.e.)»
Pragnąc unieśmiertelnić swe imię, w 356 r. p.n.e. podpalił Artemizjon, świątynię Artemidy Efeskiej, jeden z ówczesnych siedmiu cudów świata; stał się w ten sposób symbolem sławy zdobytej dzięki nikczemnej zbrodni, mimo zakazu wymieniania jego imienia (został też skazany na śmierć).
houdini – przen. arcyuciekinier, który potrafi się wydostać z każdego zamknięcia
«Harry Houdini, 1874–1926, sztukmistrz, specjalista od ucieczek i akrobacji»
Światową sławę przyniosła mu umiejętność wydostawania się z najbardziej skomplikowanych więzów i zamknięć: od kajdanów i zamków po kaftany bezpieczeństwa i skrzynie zanurzone w wodzie.
iros – książk. biedak, nędzarz
«Iros, mit. gr. żebrak z Odysei Homera»
Gdy Odyseusz, przybywając do swego domu w Itace, pojawił się tam pod postacią złachmanionego starca, usiłował go stamtąd przepędzić żebrak Iros; Odys przetrzepał mu skórę i wyrzucił za bramy domostwa.
jehu – książk. szybki, brawurowy, nierozważny woźnica lub kierowca
«Jehu, król izraelski z IX w. p.n.e.»
Słynął z szybkiej, karkołomnej jazdy rydwanem bojowym, z którego to względu był rozpoznawany już z dużej odległości; w ten sposób wśród pokaźnej liczby żołnierzy wypatrzył go strażnik na murach miasta Jizreel, wołając: „Jedzie jak szalony”.
jerychońska trąba – przen. pot. głupiec, niedołęga, krzykacz, pyskacz
«Jerycho, miasto w dolinie Jordanu, jedno z najstarszych osiedli ludzkich»
Według Biblii miasto zostało zdobyte przez Izraelitów pod wodzą Jozuego siódmego dnia oblężenia, gdy rozpadły się jego mury od dźwięku siedmiu trąb, którymi bezustannie trąbiło siedmiu kapłanów podczas siedmiu okrążeń miasta.
jezuita – książk. przen. człowiek przebiegły, przewrotny, obłudny
«jezuici, zakon katolicki założony w 1534 r. w celu walki z reformacją i herezjami oraz obrony papiestwa»
Ich rosnąca potęga oraz bezwzględność działań przysporzyły im spore rzesze wrogów, doprowadzając do usunięcia ich z kilku krajów, a w końcu do rozwiązania zakonu w 1773 r.; dewizą „cel uświęca środki” uzasadniali swoją giętką taktykę, skutkiem czego dla wielu ich działania stały się symbolem działania podstępnego i obłudnego.
jonasz – książk. człowiek przynoszący pecha, ściągający biedę, sprowadzający nieszczęście
«Jonasz, prorok izraelski z VIII w. p.n.e.»
Według Biblii Jonasz, wysłany przez Boga do Niniwy, wbrew poleceniu udał się w przeciwnym kierunku, wsiadając na statek płynący do Tarsis; stało się to przyczyną burzy, która omal nie zatopiła statku, a los wskazał jako sprawcę nieszczęścia Jonasza – został on później wrzucony do morza (burza wówczas ustała).
judasz – książk. pejor. człowiek fałszywy, podstępny, obłudny; zdrajca, sprzedawczyk
«Judasz Iszkariot, jeden z 12 apostołów Chrystusa»
Tradycyjnie uznawany jest za zdrajcę, który wydał Chrystusa władzom żydowskim za cenę 30 srebrników, wskazując go pocałunkiem; według legendy miał płomiennie rude włosy i brodę.
judym – książk. szlachetny, ofiarny, bezinteresowny społecznik, poświęcający osobiste szczęście dla wyższych celów
«Tomasz Judym, bohater powieści Ludzie bezdomni (1900) Stefana Żeromskiego»
Doktor Judym uwikłał się w beznadziejną walkę o osuszenie podmokłych terenów wokół kąpieliska, w którym był lekarzem, będących przyczyną febry nękającej okoliczną ludność; nic nie zdziaławszy, wyjechał i zrezygnował z uczucia swej ukochanej, aby skoncentrować się na samotnej walce o swoje ideały.
kain – przen. bratobójca
«Kain, według Biblii: pierworodny syn Adama i Ewy, brat Abla»
Gdy pewnego razu obaj bracia złożyli Bogu ofiary – Kain z płodów ziemi, Abel z owiec – Bóg przyjął ofiarę Abla, a Kaina odrzucił; ten, rozgniewany, zabił brata, za co został przez Boga wygnany na wschód od Edenu i naznaczony przekleństwem.
kaliban – książk. brutalny, półdziki niewolnik o odrażającej powierzchowności
«Kaliban, postać ze sztuki Burza (1611) Williama Szekspira»
Syn czarownicy Sykoraks, mieszkający samotnie na wyspie, ohydny, zniekształcony dzikus, początkowo niemy; uosabiał brutalną siłę pozbawioną intelektu, okiełznaną i trzymaną w ryzach tylko dzięki magicznej mocy przybyłego na wyspę księcia Prospera.
kalwaryjski dziad – przen. pogard. biedak, nędzarz, żebrak; używane także jako wyzwisko
«Kalwaria, Golgota, wzgórze pod Jerozolimą, gdzie ukrzyżowano Jezusa Chrystusa»
Kalwaria była łacińskim odpowiednikiem nazwy Golgota, która w języku aramejskim oznaczała 'miejsce czaszek', wywodząc się prawdopodobnie od kształtu wierzchołka wzgórza, przypominającego czaszkę.
katon – książk. człowiek nieugięty i prawy, surowy dla siebie i innych; doktryner, dogmatyk
«Katon Starszy Cenzor, 234–149 p.n.e., rzymski polityk, mówca i pisarz»
Słynny zwolennik surowości obyczajów, obrońca starorzymskich cnót i nieugiętych zasad moralności, przeciwstawiał się wpływom greckim; był nieprzejednanym wrogiem rywalizującej z Rzymem Kartaginy i orędownikiem jej zniszczenia.
korybant – przest. hulaka
«korybanci, mit. gr. dziewięć bóstw z otoczenia frygijskiej bogini Kybele»
Towarzyszyli bogini płodności Kybele lub jej kapłanom (albo też sami byli kapłanami) w uroczystościach na jej cześć, wykonując orgiastyczne tańce przy szalonym wtórze bębnów i fletów; w Atenach epoki klasycznej obrzędy korybantów służyły leczeniu nawiedzonych.
koryfeusz – podn. osoba wybitna, czołowa postać w jakiejś dziedzinie; znakomitość
«koryfeusz, w staroż. teatrze greckim: przodownik chóru»
W starożytnym teatrze greckim koryfeusz wygłaszał najtrudniejsze kwestie oraz wyznaczał chórzystom tempo i wysokość dźwięku.
krezus – książk. człowiek bardzo bogaty; bogacz, milioner, nabab
«Krezus, ostatni król Lidii, kraju w Azji Mniejszej, żyjący w VI w. p.n.e.»
Słynął z ogromnych bogactw, gromadzonych głównie z kopalń złota i wymuszonych danin, i już wśród starożytnych stał się synonimem bogacza.
kunktator – książk. pejor. ktoś umyślnie z czymś zwlekający lub przeciągający coś, ociągający się, grający na zwłokę
«Kunktator, Fabiusz Maksimus, ok. 280–203 p.n.e., rzymski wódz i polityk»
Podczas II wojny punickiej Fabiusz Maksimus kilkakrotnie stosował wobec Hannibala niespotykaną zazwyczaj taktykę wojny podjazdowej, unikając otwartego starcia, co wprawiło w oburzenie Rzym i przydało mu pogardliwy przydomek Cunctator 'guzdrała, zwlekający'.
laputańczyk – książk. człowiek bardzo roztargniony, zatopiony myślami w problemach swoich badań
«Laputańczycy, mieszkańcy latającej wyspy Laputy z powieści Podróże Guliwera (1726) Jonathana Swifta»
Mieszkańcy królestwa Laputy byli pseudouczonymi i szarlatanami naukowymi tak zatopionymi w spekulacjach myślowych, że stale kroczący za nimi najęci „budziciele” musieli przywoływać ich do rzeczywistości, nakłaniając do słuchania i mówienia w odpowiednim momencie; czynili to, uderzając ich po ustach i uszach wydętymi pęcherzami z grochem.
latający holender – pot. żart. człowiek ruchliwy, niepozostający dłużej na jednym miejscu; łazęga, wagabunda, obieżyświat, włóczykij
«Latający Holender, przydomek legendarnego kapitana statku widma, pojawiającego się w kilku XIX-wiecznych powieściach»
Gdy kapitan klął się na piekło, że opłynie przylądek Burz (co uniemożliwił mu cyklon), choćby miało mu to zająć całą wieczność, usłyszał to diabeł, który chwycił go za słowo i skazał na wieczną tułaczkę po morzach; odtąd pojawienie się niemogącego przybić do brzegu okrętu (również nazywanego Latającym Holendrem) było dla marynarzy złą wróżbą i zwiastunem nieszczęścia.
liliput – książk. człowiek bardzo małego wzrostu; karzeł
«Lilliput, cesarstwo z powieści Podróże Guliwera (1726) Jonathana Swifta»
Guliwer, chirurg okrętowy, odbywa cztery morskie podróże, w których w pierwszej trafia do kraju Liliputów; jego mieszkańcy mierzą po 6 cali wysokości i żyją w odpowiednio dla nich niewielkim państwie, on zaś jest wśród nich olbrzymem, gigantem.
lothario – książk. dumny, elegancki, beztroski uwodziciel, oszukaniec; libertyn, rozpustnik, hulaka
«Lothario, postać z tragedii The Fair Penitent 'Piękna pokutnica' (1703) Nicholasa Rowe'a»
W poemacie jest pozbawionym skrupułów uwodzicielem pięknej Kalisty.
lowelas – książk. pogard. lekcew. atrakcyjny mężczyzna uwodzący kobiety; uwodziciel, kobieciarz, donżuan
«Robert Lovelace, postać z powieści Historia Clarissy Harlowe (1794) Samuela Richardsona»
Clarissa, cnotliwa, pełna zalet młoda dama, zmuszana przez rodzinę do małżeństwa z niechcianym adoratorem, oddaje się pod opiekę umizgującego się do niej Roberta Lovelace'a, amoralnego libertyna; ten wywozi ją i zamyka w domu publicznym, po czym obezwładnia i gwałci, co doprowadza ją do śmierci ze wstydu i zgryzoty.
lucyfer, lucyper – pot. rodzaj wyzwiska: ktoś złośliwy lub nieznośny; diabeł, szatan, czart
«Lucyfer, Lucyper, w demonologii chrześcijańskiej: przywódca zbuntowanych aniołów, władca piekła»
Początkowo był w niebie najwyższym rangą aniołem, jednak za to, że sprzeciwił się stworzeniu przez Boga kobiety, Ewy, został z jego polecenia strącony przez archanioła Michała na wieczność do piekła wraz z popierającymi go zbuntowanymi aniołami.
łazarz – książk. człowiek osłabiony, wycieńczony przez chorobę lub złe warunki życia; nędzarz, biedak, obszarpaniec, obdartus
«Łazarz z Betanii, przyjaciel Jezusa, mieszkał na wschodnim stoku Góry Oliwnej»
W Ewangelii św. Jana Zbawiciel upodobał sobie dom Łazarza z powodu pobożności domowników, a jego samego umiłował, ponieważ widział w nim ideał prawdziwego sługi Bożego; Jezus nie spieszył się, by go uzdrowić z choroby lub choćby wesprzeć w ostatnich chwilach, jednakże wskrzesił go z martwych cztery dni po śmierci.
makiawelista – książk. ktoś, kto posługuje się podstępem w osiągnięciu zamierzonego celu
«Makiawel, Niccolò Machiavelli, 1469–1527, florencki historyk i myśliciel polityczny»
W swej głównej pracy Książę (1532) zawarł koncepcje polityczne zalecające stosowanie zasady „cel uświęca środki”, propagujące pragmatyzm i instrumentalizm w dążeniu do osiągnięcia zamierzonych celów politycznych; wyłożona w Księciu doktryna polityczna zwana jest od nazwiska autora makiawelizmem.
marchołt – książk. postać rubasznego i sprytnego chłopa, uosabiającego ludową mądrość i humor
«Marchołt, bohater średniowiecznych podań żydowskich i apokryficznej opowieści o biblijnym królu Salomonie»
Rubaszny, chytry prostak Marchołt, wielokrotnie prowadząc dialog z mądrym władcą, udowadnia wyższość zdrowego chłopskiego rozsądku nad subtelnymi racjami mędrca; król zadaje mu szereg zagadek, ale wieśniak zawsze je rozwiązuje, zapędzając władcę w kozi róg i wystawiając go na pośmiewisko.
matuzalem, matuzal – książk. człowiek bardzo stary, sędziwy; osoba najstarsza wiekiem w jakimś gronie
«Matuzalem, Matuzal, Metuszelach, biblijny patriarcha, dziadek Noego»
Najdługowieczniejszy z ludzi wspomnianych w Biblii (w Księdze Rodzaju), żył jakoby 969 lat; erę tak długich lat życia niejako „zakończył” jego wnuk Noe (żył 950 lat) i od zesłanego przez Boga potopu średni czas życia pozostał przy wartościach, jakie znamy obecnie, stąd określenie matuzalemowy wiek odnoszące się do ludzi wyjątkowo sędziwych (zwykle mających co najmniej 90 lat).
mecenas – książk. osoba lub instytucja wspierająca rozwój sztuki, literatury, nauki, protektor artystów, pisarzy, uczonych
«Mecenas, Caius Cilnius Maecenas, 70–8 p.n.e., rzymski polityk i pisarz, arystokrata»
Przyjaciel i doradca cesarza Oktawiana Augusta, żył w jego cieniu, nie troszcząc się o tytuły i sławę; hojnie korzystał ze swej niewiadomego pochodzenia fortuny, wspierając na wszelkie sposoby wielkich pisarzy, m.in. Wergiliusza i Horacego, również przy nich nie dbając o własną chwałę, choć uznawany był za człowieka bardzo wpływowego.
mefisto – książk. mężczyzna o niesamowitym, demonicznym wyglądzie
«Mefistofeles, Mefisto, diabeł w podaniach o Fauście, zwłaszcza w tragedii Faust (1808–32) J.W. Goethego»
Postać nielegendarna, wymyślona w XVI wieku, występująca jedynie w ograniczonym kręgu literatury; cyniczny światowiec rodem z piekła, inteligentny zwodziciel, renesansowy libertyn pełen sarkazmu i drwiny, często rozmawiający z Bogiem i zawierający z nim układy, zgodził się służyć Faustowi w zamian za jego duszę.
mentor – książk. doświadczony, mądry doradca, nauczyciel i wychowawca, przewodnik życiowy, mistrz; pejor. ktoś, kto stale poucza innych, lubi prawić morały
«Mentor, mit. gr. przyjaciel Odyseusza i wychowawca jego syna Telemacha w Odysei Homera»
Pod jego opieką Odyseusz, wyruszając do Troi, pozostawił dom i kazał mu czuwać nad wszystkim; we własnej osobie występuje w Odysei tylko raz, strofując mieszkańców Itaki za tchórzostwo względem zalotników Penelopy.
mesjasz – książk. podn. oczekiwany wybawiciel, zbawca
«Mesjasz, w judaizmie: przepowiadany przez proroków król, wybawiciel Izraela»
W chrześcijaństwie był to jeden z tytułów Chrystusa, pomazańca bożego; Mesjasz miał być wysłany przez Boga na ziemię, by zbawić świat i sprawiedliwie rządzić.
ostatni Mohikanin – książk. ostatni przedstawiciel jakiejś grupy, rodu, plemienia itp.; także: osoba pielęgnująca ginące już tradycje
«Ostatni Mohikanin (1826), druga część powieściowego pięcioksiągu Opowieści Skórzanej Pończochy Jamesa Fenimore'a Coopera»
Mohikanie to niemal doszczętnie wyniszczone w XVIII w. indiańskie plemię z Ameryki Północnej; w powieści ostatnimi żyjącymi członkami plemienia są stary wódz Chingachgook i jego syn Uncas.
momus – książk. zjadliwy, dokuczliwy krytyk, łowca usterek, szukający dziury w całym, pretekstu do nagany
«Momus, Momos, starożytna konwencjonalna postać literacka, uosobienie krytykanctwa albo kpiny»
Zarówno w mitologii greckiej, jak i rzymskiej był bóstwem żartów, kpin i drwin oraz niezasłużonej krytyki; z powodu ciągłego wyśmiewania i krytykowania innych bogów został wygnany z Olimpu.
münchhausen – książk. weteran opowiadający o swoich absurdalnie nieprawdopodobnych przygodach wojennych; fanfaron, łgarz, samochwała
«Karl Friedrich Hieronymus von Münchhausen, 1720–97, niemiecki szlachcic, baron»
Żołnierz, podróżnik i awanturnik, opowiadane przez niego nieprawdopodobne i niedorzeczne przygody wojenne i myśliwskie sprawiły, że stał się bohaterem legendy ludowej, a później książki jego przyjaciela R.E. Raspego, który mocno ją wzbogacił; potem poeta G.A. Bürger wydał rozszerzone przygody barona, zawierające m.in. tę o jeździe w powietrzu na kuli armatniej.
myrmidonowie – książk. ludzie nieokrzesani, brutalni, dokuczliwi, zwłaszcza zatrudnieni po to, aby uprzykrzać życie innym; drużyna stronników, wykonujących wszystkie rozkazy bez skrupułów
«Myrmidonowie, mit. gr. mieszkańcy południowej Tesalii z Iliady Homera»
Przybyli pod Troję pod wodzą Achillesa, w walkach wykazując się brutalnością, okrucieństwem i pociągiem do grabieży, wszelkie rozkazy wykonując bez szemrania; według legendy byli pierwotnie mrówkami (gr. myrmekos), które Zeus zamienił w ludzi, aby zaludnić wyspę Eginę.
narcyz, narcysta – książk. człowiek zakochany w sobie, zachwycony swoją urodą lub osobowością
«Narcyz, mit. gr. syn boga rzeki i nimfy, piękny młodzieniec niezwykłej urody»
Obdarzony niezwykłą urodą, stał się obiektem uczuć nimfy Echo, wzgardził jednak jej miłością, za co został ukarany przez Afrodytę – zakochał się w swoim odbiciu w strumieniu, co sprawiło, że zmarł trawiony tęsknotą za nieosiągalnym przedmiotem swego uczucia; po śmierci został zmieniony w kwiat nazwany jego imieniem.
nemrod – przen. żart. zapalony, zagorzały, doświadczony myśliwy
«Nemrod, Nimrod, słynny myśliwy, prawnuk Noego, założyciel państwa babilońskiego»
Biblia kilkakrotnie wzmiankuje o nim jako o założycielu państwa babilońskiego (był pierwszym królem Mezopotamii) i wielu miast, m.in. Babilonu i Niniwy; już w Biblii przytaczane jest ówczesne powiedzenie: „Dzielny myśliwy jak Nimrod”.
nestor – książk. najstarszy, najbardziej doświadczony, zasłużony przedstawiciel jakiejś grupy, zbiorowości, otoczony powszechnym szacunkiem; najpoważniejszy, najdoświadczeńszy uczony w swojej dziedzinie
«Nestor, mit. gr. król Pylos w Elidzie, najstarszy z wodzów greckich walczących pod Troją»
W Iliadzie Homera jest mądrym starcem, doradcą i mówcą słynącym z wymowy i rad płynących z jego długiego i bogatego doświadczenia życiowego (aczkolwiek rady te były na ogół niesłuchane, choć szanowane); w czasie oblężenia Troi głównie zagrzewał Achajów do walki, opowiadając im o swoich dawnych triumfach, także łagodził spory, jak ten pomiędzy Achillesem i Agamemnonem.
nikodem – książk. tajny zwolennik, sekretny stronnik
«Nikodem, żydowski dostojnik z I w., faryzeusz, członek sanhedrynu, potajemny zwolennik Jezusa»
Był faryzeuszem (a więc członkiem stronnictwa, o którym krytycznie wypowiadał się Jezus), ale potajemnie spotkał się z nim, aby odbyć rozmowę na temat swych wątpliwości; na zebraniu kapłanów sanhedrynu publicznie zaprotestował przeciw osądzaniu oskarżonego (tj. Chrystusa, którego wówczas już był sekretnym wyznawcą) bez wysłuchania jego racji.
nostradamus – książk. rzekomy prorok, samozwańczy jasnowidz
«Nostradamus, Michel de Nostre-Dame, 1503–66, francuski lekarz i astrolog»
W 1555 r. opublikował swe pierwsze przepowiednie, z których niektóre się sprawdziły, czego skutkiem było zaproszenie na dwór królewski, gdzie stawiał horoskopy królewskim dzieciom; proroctwa, pisane niejasnym stylem i już wówczas budzące wiele sprzecznych opinii, wydawane i omawiane są do dziś, a ich treść dostosowywana jest do bieżących wydarzeń.
otello – książk. chorobliwie zazdrosny mąż
«Otello, Othello, tytułowy bohater tragedii (1604) Williama Szekspira»
Mauretański dowódca w służbie Wenecji, nieustraszony żołnierz, człowiek z natury otwarty, lojalny i łatwo zawierzający ludziom, w porywie ślepej zazdrości zabija ukochaną żonę Desdemonę; o jej rzekomej niewierności nikczemnie przekonał Otella jego chorąży, podstępny i obłudny Jago.
palinurus – książk. sternik lub pilot statku, zwłaszcza niedbały
«Palinurus, sternik statku Eneasza w Eneidzie Wergiliusza»
Po wojnie trojańskiej wódz Eneasz wyruszył ku Italii, aby dać początek nowemu narodowi; u wybrzeży Lukanii sternik jego statku, Palinurus, zmorzony snem przy sterze, wpadł do morza, a gdy dopłynął do brzegu, zabili go krajowcy.
pangloss – książk. nieuleczalny, obłędny optymista, któremu los przynosi niekończące się nieszczęścia
«dr Pangloss, postać z powieści filozoficznej Kandyd, czyli optymizm (1759) Woltera»
Jest filozofem i wychowawcą tytułowego bohatera, Kandyda, któremu wpaja, że żyją w najlepszym z możliwych światów; rozdzielony ze swym podopiecznym, kilkakrotnie spotyka go podczas wojennej zawieruchy, niemal zawsze będąc w opłakanym stanie, ale nie tracąc optymizmu, a na końcu twierdząc, że wszystkie nieszczęścia wyszły im na dobre.
papkin – książk. żołnierz samochwał, mitoman, blagier, tchórz
«Józef Papkin, postać z komedii Zemsta (1834) Aleksandra Fredry»
Jest szlachcicem o niepewnym rodowodzie, niepospolitym blagierem i samochwałą, a przy tym wydrwigroszem i tchórzem, jakich mało, sentymentalnym zalotnikiem, bezczelnym, ale i bojaźliwym posłem oraz głupim intrygantem.
perypatetyk – książk. żart. człowiek lubiący się przechadzać w czasie rozmyślań albo rozmowy
«Peripatos, miejsce w Likejonie pod Atenami, gdzie studiowali uczniowie Arystotelesa»
Arystoteles miał zwyczaj prowadzenia wykładów i dysput filozoficznych w trakcie przechadzek; jego uczniów i kontynuatorów jego filozofii nazywano perypatetykami od nazwy Peripatos, oznaczającej promenadę.
piętaszek – książk. oddany, wierny, posłuszny pomocnik
«Piętaszek, ang. Friday, postać z powieści Przypadki Robinsona Crusoe (1719) Daniela Defoe»
Po kilku latach samotnego pobytu na wyspie Crusoe uratował go z rąk przybyłych w to miejsce ludożerców (stało się to w piątek, stąd nadany Murzynowi przydomek); dzikus stał się w ten sposób jego wiernym, ślepo oddanym uczniem i sługą, kładąc kres samotności dręczącej Robinsona.
pigmalion – książk. mężczyzna umiejący uduchowić, uwznioślić ukochaną kobietę
«Pigmalion, mit. gr. król Cypru, słynny rzeźbiarz»
Król Cypru, niechętny kobietom w powodu ich występności, wyrzeźbił z kości słoniowej posąg, idealne wyobrażenie dziewczyny, w którym się zakochał; ubłagana przez niego bogini Afrodyta tchnęła w statuę życie, a on nadał dziewczynie imię Galatea i poślubił ją.
pigmej – pot. lekcew. ktoś bardzo niskiego wzrostu; także: ktoś małoduszny
«Pigmeje, mit. gr. mityczna rasa ludków mieszkających w Górnym Egipcie albo Etiopii; obecnie: niskorosłe (do 140 cm) ludy Afryki Równikowej»
Maleńcy ludkowie stale staczali walki z atakującymi ich żurawiami, a zboże musieli ścinać toporami; mimo niewielkiego wzrostu byli bardzo dzielni, postanowili pomścić swego kuzyna, olbrzyma Anteusza, którego zabił Herakles – ten jednak z łatwością zawinął całe plemię w lwią skórę, po czym zaniósł ich w darze królowi Eurysteuszowi.
pimko – książk. nauczyciel dążący do utrzymywania wychowanków w stanie niedojrzałości lub do ich udziecinniania
«Pimko, postać z powieści Ferdydurke (1937) Witolda Gombrowicza»
Profesor T. Pimko, nauczyciel w gimnazjum, poddaje swoich uczniów tzw. upupianiu, czyli infantylizacji, utrzymywaniu ich w stanie wiecznej niedojrzałości, manipuluje nimi, aby różnymi metodami nadać im „gębę” czystości, skromności i naturalności.
pinkerton – książk. prywatny detektyw
«Allan Pinkerton, 1819–84, amerykański detektyw i wywiadowca pochodzenia szkockiego»
W roku 1852 założył w Chicago pierwszą na świecie agencję detektywis- tyczną, znaną jako Agencja Pinkertona; zasłynęła ona głównie ze swej działalności w czasie amerykańskiej wojny domowej, w tym dzięki wykryciu spisku w celu zamordowania prezydenta Lincolna, a sam Pinkerton opracował kilka technik detektywistycznych, które pozostają w użyciu do dzisiaj.
piotruś pan – książk. wieczny chłopiec, dorosłe dziecko
«Piotruś Pan, Peter Pan, tytułowy bohater fantazji dramatycznej o podtytule Chłopiec, który nie chciał dorosnąć (1904) J.M. Barriego»
Jest przedziwnym chłopcem, który w tydzień po urodzeniu uciekł z domu, aby powrócić do krainy wróżek, gdzie pozostanie niezmiennie szczęśliwym dzieckiem, wolnym od wszelkich ziemskich więzów uczuciowych; z wróżkami i innymi dziećmi przeżywa fantastyczne przygody w krainie zwanej Nibylandią, przewodząc grupie Zaginionych Chłopców.
piszczyk – książk. pechowiec, ofiara, nieborak, nieszczęśnik, który na każdym etapie polskiej historii przegrywa
«Jan Piszczyk, tytułowy bohater powieści satyrycznej Sześć wcieleń Jana Piszczyka (1959) Jerzego Stefana Stawińskiego»
Życiowy oportunista Piszczyk, od wczesnej młodości starający się jak najlepiej dopasować do aktualnej tendencji społecznej i politycznej, od przedwojnia aż po czasy PRL-u zalicza same niepowodzenia i kompromitacje.
podfilipski – książk. arystokrata o wykwintnych manierach, a przy tym skończony nicpoń, samolub i aferzysta
«Zygmunt Podfilipski, bohater tytułowy powieści Żywot i myśli Zygmunta Podfilipskiego (1898) Józefa Weyssenhoffa»
Podfilipski jest aferzystą, snobem, egoistą, karierowiczem i pasożytem żerującym w salonach warszawskiej arystokracji, w środowisku bezideowym i kosmopolitycznym; jego wizerunek, początkowo z pozoru wychwalany przez narratora, dopiero pod koniec zaprawiony zostaje pewną dozą niewyczuwalnej dotąd ironii i sarkazmu.
proteusz – książk. człowiek o zmiennych poglądach, przekonaniach, uczuciach, o zmiennej naturze; kameleon
«Proteus, mit. gr. bóstwo morskie z wyspy Faros, jeden ze starców morskich, strzegący stad fok Posejdona»
Posiadał dar wieszczenia, ale też przeobrażania się w najróżniejsze postacie, skutkiem czego niemal niemożliwe było jego schwytanie; dokonał tego król Sparty, Menelaos, który nie wypuszczał z uścisku Proteusa przybierającego kolejno postacie różnych zwierząt, drzewa i wody – dopiero wówczas bożek powrócił do własnej postaci i przepowiedział królowi przyszłość.
pyrronista – książk. człowiek wątpiący, niedowierzający, sceptyk
«Pyrron, Pirron z Elidy, ok. 360–270 p.n.e., grecki filozof»
Powszechny podziw budziło jego opanowanie i zdolność znoszenia bólu oraz brak pychy; założył starożytną szkołę sceptycyzmu, której uczniowie zwani byli pirończykami, a poglądy przez nich i przez niego wyznawane zyskały miano pirronizmu (pyrronizmu).
quasimodo – książk. ktoś wyjątkowo, odpychająco brzydki, uosobienie fizycznej i moralnej szpetoty
«Quasimodo, postać z powieści Katedra Marii Panny w Paryżu (1831) Victora Hugo»
Jest szpetnym, krzywonogim, głuchym, zezowatym garbusem, obiektem szyderstw i nienawiści ludzi, którym odpowiada niechęcią i urazą i przed którymi kryje się w zakamarkach katedry Notre-Dame, pełniąc w niej funkcję dzwonnika; nieznane mu dotąd uczucie, miłość, budzi w nim dopiero dobroć pięknej Cyganki Esmeraldy.
quisling – książk. zdrajca ojczyzny, kolaborant wspoma-
gający zaborcę, okupanta
«Vidkun Quisling, 1887–1945, norweski polityk»
W czasie II wojny światowej zachęcał Hitlera do zbrojnego zajęcia Norwegii, wzywał rodaków do zaprzestania oporu, współpracował z niemieckim okupantem m.in. w zwalczaniu ruchu oporu w kraju, w 1942 r. mianowany przez Niemców szefem norweskiego rządu (funkcja w pełni marionetkowa); po wojnie sądzony, został skazany na karę śmierci i stracony.
romeo – książk. ideał młodego kochanka, pałającego uczuciem wzniosłym, przepojonym poezją i płomienną namiętnością
«Romeo Montecchi (Montague), bohater dramatu Romeo i Julia (1597) Williama Szekspira»
Romeo i Julia, członkowie dwóch zwaśnionych rodzin z Werony, Montecchich i Capulettich, poznają się i zakochują w sobie na balu, po czym on wkrótce wyznaje jej miłość w nocy pod jej balkonem, a następnego dnia oboje biorą potajemnie ślub; miłość ta eskaluje wzajemną nienawiść obu rodów i nasilenie konfliktów, skutkiem czego Romeo i Julia umierają, nie doczekawszy pojednania obu rodzin.
samarytanin – książk. człowiek miłosierny, litościwy, współczujący, samorzutnie śpieszący z pomocą chorym i potrzebującym
«Samarytanie, grupa żydowska zamieszkująca starożytną Samarię»
Przez ówczesnych Żydów, którzy przypisywali im najgorsze cechy charakteru, byli otoczeni wzgardą i nienawiścią jako odstępcy; mimo to z Biblii pochodzi przypowieść o „miłosiernym Samarytaninie”, który jako jedyny ulitował się nad leżącym na drodze rannym, obrabowanym przez zbójców człowiekiem, opatrując mu rany i opiekując się nim.
sangrado – książk. lekarz ignorant, stosujący przestarzałe i skompromitowane metody leczenia, konował; znachor
«dr Sangrado, postać z powieści Przypadki Idziego Blasa (1715–35) Alaina-René Lesage'a»
Jest szarlatanem przepisującym na każdą chorobę puszczanie krwi i picie wyłącznie dużej ilości wody, co zazwyczaj kończy się tym, że jego pacjenci schodzą z tego świata; na służbę do niego wstępuje Idzi Blas i wkrótce, stosując metody lecznicze doktora, wspólnie doprowadzają do śmierci całe rzesze pacjentów.
sardanapal – przest. człowiek zniewieściały, oddany rozpuście, tonący w zbytkach i rozkoszach
«Sardanapal, legendarny ostatni król Asyrii, państwa na terenach Mezopotamii»
Często utożsamiany z królem Asurbanipalem (VII w. p.n.e.), dla starożytnych Greków był uosobieniem rozpustnego, samowolnego tyrana, który w dodatku pod koniec swego panowania zniewieściał, nosząc damskie stroje; oblężony przez swoich zbuntowanych wodzów, podpalił własny pałac i zginął w nim wraz ze swym dworem.
sarmata – przest. Polak, zwłaszcza starej daty
«Sarmata, szlachcic polski z XVII i XVIII w., wywodzący swoje pochodzenie ze starożytnych plemion sarmackich z Azji»
Szlachta tego okresu przesiąknięta była kultem sarmatyzmu, opartym na tezie, że rycerstwo polskie pochodzi od starożytnych Sarmatów, dzielnych wojowników przybyłych nad Wisłę ze stepów czarnomorskich; ideologia ta była głównie wyrazem konserwatyzmu, samouwielbienia, nietolerancji, warcholstwa, ciemnoty i zacofania, którym hołdowali polscy szlachcice.
satrapa – książk. człowiek bezwzględny, narzucający swoją wolę i wymagający całkowitego posłuszeństwa, zwłaszcza despotyczny, surowy władca, zwierzchnik; autokrata, tyran
«satrapa, zarządca prowincji w starożytnej Persji»
Satrapowie jako namiestnicy królewscy zarządzali prowincjami (satrapiami), w imieniu władcy sprawując w nich władzę administracyjną i sądową, później także wojskową.
satyr – książk. przen. człowiek rozpustny i lubieżny, zwłaszcza w starszym wieku; faun
«satyr, mit. gr. lubieżny bożek leśny, utożsamiany z rzymskim faunem»
Satyrowie, zwani też faunami, byli lubieżnymi bóstwami pól i lasów, wyobrażanymi w postaci brodatych mężczyzn z kopytami, ogonami, koźlimi rogami i spiczastymi uszami; towarzyszyli bogowi Dionizosowi w jego kręgu bachicznym.
schlemihl – książk. osoba dokonująca bardzo niekorzystnej zamiany, desperackiej i niefortunnej transakcji
«Peter Schlemihl, tytułowy bohater powieści Przedziwna historia Petera Schlemihla (1814) Adelberta von Chamisso»
Biedak Peter oddaje spotkanemu diabłu swój cień w zamian za mieszek zawsze pełen pieniędzy, co czyni go bogatym, ale sprawia też, że wszyscy go unikają i gardzą nim; diabeł proponuje mu zwrot cienia w zamian za duszę, Schlemihl jednak odmawia, a mieszek wyrzuca.
sfinks – książk. człowiek zachowujący się w sposób tajemniczy, osoba zagadkowa, milcząca, niejasno się wypowiadająca
«Sfinks, potwór o skrzydlatym tułowiu lwa i głowie kobiety, pożerający tych, którzy nie potrafili odgadnąć zadawanej przez niego zagadki»
Zesłany przez Herę, aby ukarać Teby za homoseksualne ciągoty ich króla, każdemu podróżnemu przechodzącemu przez wąwóz pod Tebami, gdzie się osiedlił, zadawał zagadkę, a osoby nieumiejące udzielić odpowiedzi (czyli wszystkich) zabijał i pożerał; zagadkę odgadł dopiero Edyp – wówczas Sfinks rzucił się w przepaść i zginął.
sowizdrzał – książk. człowiek trzpiotowaty, niepoważny; żartowniś, wesołek, trzpiot, postrzeleniec
«Dyl Sowizdrzał, Till Eulenspiegel, legendarny niemiecki wieśniak z Brunszwiku, pojawiający się w literaturze od początku XVI w.»
Popularna postać ludowa, najgłośniejszy w Europie wesołek, błazen i figlarz, uosobienie mądrości i humoru ludowego, symbol przekory i negacji ustalonego porządku społecznego; wędrował z miejsca na miejsce, stale strojąc psikusy, a udając durnia, płatał figle chłopom i panom, biorąc odwet zdrowego rozumu chłopskiego na wyrafinowanych obyczajach i myśleniu człowieka wykształconego.
spartanin – książk. człowiek odznaczający się surową dyscypliną wewnętrzną, prostotą obyczajów, unikający wygód, prowadzący surowy tryb życia
«Spartanie, mieszkańcy starożytnej Sparty, krainy w Grecji»
Mieszkańcy Sparty, a ściślej tylko spartiaci, jedyna grupa pełnoprawnych obywateli tego kraju, prowadzili na ogół życie koszarowe, poświęcone głównie ćwiczeniom wojskowym, unikając zbytku i wygód, przy zaniedbaniu życia rodzinnego, literatury czy sztuk pięknych; od najmłodszych lat wpajano im małomówność, hartowano ich na ból i niewygody, ucząc nieulękłości w obliczu niebezpieczeństwa.
stachanowiec – pot. żart. iron. ktoś rywalizujący w pracy z innymi, pracujący dużo, zbyt szybko i często niedokładnie
«Aleksiej G. Stachanow, 1906–77, radziecki górnik i racjonalizator, przodownik pracy w kopalni w Donieckim Zagłębiu Węglowym»
Jego oszałamiające, rekordowe (choć niezbyt wiarygodne) osiągnięcie w wydobyciu węgla kamiennego (w r. 1935) zostało przez propagandę sowiecką wykreowane jako przykład do naśladowania w ruchu współzawodnictwa pracy; odtąd przodowników pracy w byłych krajach socjalistycznych nazywano stachanowcami.
supermen, superman – pot. mężczyzna obdarzony nadzwyczajnymi cechami fizycznymi i umysłowymi, o silnym charakterze, odnoszący sukcesy
«Superman, komiksowa postać stworzona przez Joego Shustera i Jerry'ego Siegela w 1938 r., będąca później również bohaterem wielu filmów»
Jest tzw. superbohaterem, przybyszem z kosmosu, którego umiejętności zwyczajne na macierzystej planecie, Kryptonie, na Ziemi urastają do rangi mocy nadludzkich; obejmują one m.in. zdolność latania, nadnaturalną siłę, kondycję, szybkość, rentgenowski wzrok, niemal całkowitą ogólną niezniszczalność itp., co pozwala mu na toczenie walk ze złoczyńcami, z którymi Ziemianie zazwyczaj byliby bez szans.
sybaryta – książk. człowiek rozmiłowany w zbytku, wygodach i przyjemnościach życia, unikający wszelkich trudów; hedonista
«sybaryci, mieszkańcy starożytnego miasta greckiego Sybaris w Italii»
W opinii ówczesnych Greków mieszkańcy Sybaris, miasta znanego z bogactwa i luksusu, byli smakoszami lubującymi się w całorocznych ucztach, rozmiłowanymi w zbytkach śpiochami i leniami oraz rozpasanymi dekadentami; już wtedy miano sybaryty oznaczało u Rzymian człowieka zniewieściałego.
szajlok – książk. bezwzględny wierzyciel, lichwiarz wymuszający zwrot długu
«Szajlok, Shylock, postać z komedii Kupiec wenecki (1596) Williama Szekspira»
Jest bezwzględnym, chciwym lichwiarzem żydowskim domagającym się zastrzeżonego w umowie funta mięsa z ciała jego dłużnika, Antonia; ostatecznie sprawy jednak obracają się na korzyść dłużnika, pomimo poczucia u Szajloka wielkich krzywd i doznanych upokorzeń.
szaweł – książk. ktoś nagle zmieniający poglądy, przeobrażający się z wroga i prześladowcy jakiejś idei w jej zwolennika i obrońcę
«Szaweł (Saul) z Tarsu, I w. n.e., człowiek, który po nawróceniu przyjął imię Paweł»
Według Biblii Szaweł z Tarsu był jednym z zawziętych prześladowców wczesnych chrześcijan, ale ok. 35 r. nawrócił się i przyjął imię Paweł; jako Paweł stał się świętym, apostołem i wielkim misjonarzem chrześcijaństwa.
talmudysta – książk. przen. człowiek trzymający się ściśle przepisów, zwłaszcza religijnych; formalista
«Talmud, zbiór tradycyjnych praw judaizmu uzupełniających Stary Testament, spisywany od III w. p.n.e. do VI n.e.»
Uporządkowana kodyfikacja obejmująca całą sferę obyczajowości, zawarta w kilkuset obowiązkach i zakazach, składa się z dwóch części, z których druga pozostaje bardzo precyzyjnym i obszernym komentarzem do pierwszej, zawierającej wyjaśnienia, jak przestrzegać prawa zawartego w Torze; księga jest od wieków głównym odniesieniem, do którego odwołują się rabini na całym świecie.
tartuffe – książk. świętoszek, bigot, ostentacyjnie pobożny, cyniczny obłudnik, hipokryta
«Tartuffe, tytułowy bohater komedii Świętoszek (1664) Moliera»
Obmierzły hipokryta Tartuffe, udając niesłychaną pobożność, wkrada się do domu poczciwego i łatwowiernego Orgona, po czym wykorzystuje go i jego rodzinę, nie odmawiając sobie nawet zalecanek do jego żony, Elmiry; Orgon, niewrażliwy na przestrogi rodziny dotyczące Tartuffe'a i ślepo mu wierzący, przegląda na oczy dopiero po tym, jak zapisuje mu cały swój majątek.
tersytes – książk. odrażający, szpetny, dokuczliwy wichrzyciel, złośliwy mąciwoda, warchoł
«Tersytes, mit. gr. postać z Iliady Homera, grecki żołnierz w obozie pod Troją»
Postać mocno karykaturalna i przejaskrawiona pod każdym względem – człek zezowaty, kulawy, garbaty, niesforny, złośliwy, bezczelny itd.; jest jedynym autentycznym plebejuszem w poemacie, stanowiąc obiekt pogardy i brutalności helleńskiej rasy panów, występuje przeciwko nim jako podżegacz, wichrzyciel i demagog.
titonos – książk. człowiek sterany, znękany chorobami i cierpieniami sędziwego wieku
«Titonos, mit. gr. brat króla trojańskiego Priama, ukochany bogini Eos (Jutrzenki)»
Zakochana w nim bogini Eos uprosiła Zeusa, aby obdarował go nieśmiertelnością, nie pomyślała jednak, aby poprosić również o wieczną młodość dla niego; gdy Titonos w starości stał się tak zasuszony i zgrzybiały, że nie zostało z niego nic prócz skrzeczącego głosu, Zeus, ponownie ubłagany przez Eos, zamienił go w cykadę.
niewierny Tomasz – książk. ktoś nieufny, sceptyczny, wątpiący, niedowierzający nikomu ani niczemu dopóki sam się nie przekona i nie sprawdzi osobiście; niedowiarek
«Tomasz, jeden z dwunastu apostołów Chrystusa»
Gdy Jezus zjawił się apostołom, Tomasz był nieobecny, a gdy później przekazali mu oni wieść o zmartwychwstaniu Syna Bożego, odrzekł, że nie uwierzy w to, dopóki nie ujrzy na jego rękach śladów po gwoździach; ostatecznie Tomasz przekonał się i uwierzył w zmartwychwstanie Jezusa.
tyran – książk. człowiek bezwzględny, okrutny, narzucający otoczeniu własną wolę, wymuszający posłuszeństwo, gnębiący innych; despota
«tyran, w starożytności: uzurpator, człowiek, który zagarnął władzę w wyniku zamachu stanu (w odróżnieniu od króla)»
Rządy jedynowładcy, zwane tyranią, występowały zwłaszcza w miastach-państwach starożytnej Grecji, a tyrani często sprawowali krwawe władztwo terroru, choć nierzadko przyczyniali się do rozkwitu ekonomicznego i artystycznego swoich miast; określenie „tyran”, początkowo całkiem neutralne, od V w. nabrało zabarwienia ujemnego, pokrewnego dzisiejszemu.
tyrteusz – książk. śpiewak, poeta pobudzający swoimi pieśniami zapał wojenny żołnierzy
«Tyrteusz, Tyrtajos, poeta grecki z VII w. p.n.e.»
Starogrecka legenda głosi, że gdy podczas drugiej wojny meseńskiej Spartanie zabiegali u Ateńczyków o pomoc wojskową, ci, posłuszni orzeczeniu wyroczni, posłali im Tyrteusza, kulawego nauczyciela, poetę elegijnego; ten tak skutecznie zagrzewał wojska spartańskie do walki, że pokonały one nieprzyjaciela.
tytan – książk. człowiek ogromnego wzrostu i wielkiej siły; olbrzym, gigant; także: człowiek o wielkiej sile moralnej i nieprzeciętnych zdolnościach
«tytani i tytanki (tytanidy), mit. gr. olbrzymowie, sześciu synów i sześć córek Uranosa i Gai, rodzeństwo cyklopów i hekatonchejrów»
Przeciwko nim zbuntował się Zeus (syn tytana Kronosa i tytanidy Rei), co spowodowało straszliwą walkę o władzę nad światem, zwaną tytanomachią; ostatecznie bogowie olimpijscy pod wodzą Zeusa pokonali tytanów i strącili ich do Tartaru.
ulisses – książk. człowiek bardzo przebiegły
«Ulisses, mit. gr. łacińska forma imienia Odyseusza, bohatera Iliady i Odysei Homera»
Jest jednym z głównych bohaterów achajskich w wojnie trojańskiej, wojownikiem słynącym z odwagi i przebiegłości (m.in. wpadł na pomysł zbudowania konia trojańskiego), człowiekiem przemyślnym, gotowym na oszustwo, unikającym niebezpieczeństw dzięki sprytowi.
werter – książk. przewrażliwiony, sentymentalny, nieszczęśliwie zakochany młodzieniec
«Werter, Werther, tytułowy bohater powieści epistolarnej Cierpienia młodego Wertera (1774) J.W. Goethego»
Werter, młodzieniec uczuciowy i nadwrażliwy, zakochany w Lotte, narzeczonej swego przyjaciela, przekonany, że znalazł się w ślepej uliczce, wiedziony impulsem samozniszczenia, w geście rozpaczy odbiera sobie życie; dzieło Goethego odniosło wielki sukces, a wśród młodych romantyków zapanowała moda na naśladowanie głównego bohatera – jego wpływowi przypisywane były także niektóre samobójstwa.
zacheusz – książk. człowiek, który bywa na wszelkich publicznych zabawach, kiermaszach, odpustach i festynach
«Zacheusz, w Biblii: bogaty przełożony celników, w którego domu zatrzymał się Jezus podczas pobytu w Jerychu»
Poruszony łaskawością Chrystusa Zacheusz zapowiedział naprawienie wyrządzonych przez siebie krzywd i powrót do uczciwego życia; będąc niskiego wzrostu i chcąc zobaczyć Jezusa w ciżbie, wdrapał się na drzewo (sykomorę).
zelota – przest. gorliwy, fanatyczny wyznawca jakiejś idei lub religii; zelant
«zeloci, fanatyczna sekta żydowska działająca głównie w I w. n.e.»
Członkowie żydowskiego ugrupowania religijnego, zwani zelotami, zaciekle przeciwstawiali się panowaniu Rzymian w Palestynie, w wyraźny sposób dając o sobie znać zwłaszcza w czasie powstania żydowskiego w 66–70 r.
zoil – książk. złośliwy, dokuczliwy, zjadliwy, niesprawiedliwy krytyk, zwłaszcza literacki
«Zoil, filozof i mówca grecki z IV w. p.n.e.»
Słynął z bezpardonowych ataków na Isokratesa, Platona i innych, a zwłaszcza z ostrej i małostkowej krytyki Homera, którego pragnął ośmieszyć, deprecjonując jego język i styl oraz zestawiając sprzeczności i omyłki występujące w Iliadzie i Odysei.
